De Heerlijkheid Zeist

23 september 2023
tekst: Kees Kort; foto’s: Zeister Historisch Genootschap / Utrechts Archief

Op maandag 9 oktober vindt om 20.00 uur in de grote zaal van bioscoop Figi de première plaats van de filmdocumentaire De Heerlijkheid Zeist, over de geschiedenis van Slot Zeist en de ontwikkeling van het dorp Zeist. De première wordt georganiseerd door Stichting Het Rozenhuis in samenwerking met het Zeister Historisch Genootschap.

De documentaire De Heerlijkheid Zeist gaat over de verbinding tussen het markante Slot Zeist en het boerendorp, die beiden deel uitmaakten van de Heerlijkheid Zeist. Binnen het gebied van deze heerlijkheid oefent de Heer van Zeist de zeggenschap uit. De rol die de Heren van Zeist ieder op eigen wijze in de Heerlijkheid Zeist speelden wordt belicht.

Willem-Adriaan van Nassau Odijk
De eerste Heer van de Heerlijkheid Zeist is Willem-Adriaan van Nassau-Odijk, diplomaat en achterneef van stadhouder Willem III. Hij bouwt in 1668 Slot Zeist, een fraai lusthof met grootse siertuinen, boomgaarden, sterrenbossen, parken en jachtgebieden: ‘het Nederlandse Versailles’. Het fraaie Slot wordt al in de 17^de eeuw bezocht door bezoekers uit binnen- en buitenland; daarmee staat ook het agrarische dorp Zeist al in die tijd op de kaart. In de zomer worden er vaak grootse feesten gegeven, er is dan werk voor de lokale bevolking in de huishouding en de keuken van het Slot. Daarnaast is er het hele jaar door veel werk in het onderhoud van de tuinen.

Cornelis Schellinger
In 1745 koopt de rijke Doopsgezinde Amsterdammer Cornelis Schellinger de Heerlijkheid Zeist om er de eeuwenlang in Tsjechië vervolgde geloofsgemeenschap de Hernhutters te huisvesten. Schellinger wordt dan Heer van Zeist. Een grote groep Hernhutters komt naar Zeist en vindt er een veilige haven. Zij bouwen het Broeder- en Zusterplein om er de vele nieuwkomers, die een kwart van de bevolking van Zeist uitmaken, te kunnen huisvesten. Tevens richten zij in Zeist vele bedrijven op. Die bedrijvigheid vormt de motor voor de economische ontwikkeling van Zeist.

Jan Elias Huydecoper
De verkoop van gronden behorende bij het Slot aan het begin van de 19de eeuw, maakt de ontwikkeling van de vele buitenplaatsen in Zeist mogelijk.

Er ontstaat in die periode een bovenlaag van rijke Amsterdamse patriciërs, die in de zomer in Zeist wonen. Zij genereren allerlei soorten werk zoals voor aannemers, stalhouders, huisknechten en dienstbodes. Ook de ontwikkeling van de middenstand wordt in deze periode sterk gestimuleerd. Op het Slot komt in 1830 de Amsterdamse patriciër Jan Elias Huydecoper te wonen. Hij moderniseert het vervallen buiten en wijzigt de tuin in een modern park in landschapsstijl. Huydecoper is de laatste Heer van Zeist, want met de Grondwet van 1848 worden de heerlijkheden in Nederland afgeschaft.

Met de inwerkingtreding van de Gemeentewet in 1851 wordt vanaf dat moment de burgemeester de belangrijkste gezagsdrager in Zeist.

De gemeente Zeist
De projectontwikkelaar de NV Heemstede, aan het begin van de 20ste eeuw eigenaar van het Slot, heeft het plan om het Slot te slopen om op de vrijkomende gronden een villapark te ontwikkelen.

Door ingrijpen van de toenmalige burgemeester Tuyll van Serooskerke wordt dit voorkomen. De burgervader noemt het Slot “een sieraad voor de gemeente, dat behouden moet blijven”. Eind 1924 besluit de gemeenteraad het Slot met gronden te kopen van de exploitatiemaatschappij. Sindsdien is het gemeentelijk bezit. Het Slot wordt in de jaren zestig van de vorige eeuw gerestaureerd en teruggebracht naar de oorspronkelijke barokstijl. Zo wordt het Slot in deze tijd weer de parel van Zeist, een ontmoetingsplaats voor Zeistenaren en een trekpleister voor bezoekers uit binnen- en buitenland.

Het oude Huys te Zeyst
Er zijn aanwijzingen dat er een voorganger van het Slot is geweest zogeheten het Huys te Zeyst. Sluitend bewijs hiervoor is echter nooit gevonden. In het kader van de documentaire heeft de Nederlandse Archeologievereniging (AWN) op een tweetal locaties vlakbij het Slot onderzoek verricht naar mogelijke resten van dat oude kasteel.
Of deze vondsten zijn is te zien in de documentaire.

Over de makers
De Zeistenaren Kees Kort en Pieter Veraart maakten diverse documentaires over de geschiedenis van Zeist: De Haven van Zeist in 2015, Van Utrecht naar Seijst – in het spoor van oude en vergeten wegen – in 2018 en Bestemming: Station Zeist, een reis over het verdwenen spoor van Utrecht naar Zeist in 2020. Voor deze documentaires ontvingen zij in 2022 de Monté ver Loren Geschiedenisprijs van Zeist.

Kaarten voor de documentaire zijn verkrijgbaar via de site van het Zeister Historisch Genootschap: www.ZHG.nl 
Vanaf 10 oktober is het ook mogelijk de complete documentaire op Usb-stick met Dvd te bestellen: https://www.hetrozenhuis.org/de-heerlijkheid-zeist-kopen/