Slot Zeist

Arnie wandelt met zijn honden rond Slot Zeist en beschrijft de geschiedenis van het Slot, die teruggaat naar 1677. “Hier in Zeist spreekt men van de slotvijver maar ik vind slotgracht beter bij zo’n sprookjesachtig Slot passen.”

27 oktober 2024  
tekst en foto’s: Arnie Della Rosa

Ik weet nog als de dag van gisteren hoe wij in 1975 vanuit onze woonplaats Rickelrath in Duitsland, komende vanuit Bunnik via de Koelaan Zeist binnenreden. Recht voor ons de achterzijde van het imposante Slot Zeist en via de Hernhuttersingel, Karpervijver en Zinzendorflaan reden wij voor het Slot in rechte lijn over de Nassau Odijklaan langs het Hernhutters Broederplein en Zusterplein richting Slotlaan, het dorp in.

Het zeventiende-eeuws Slot werd gebouwd tussen 1677-1686 als lustoord van Willem Adriaan van Nassau, heer van Odijk, Kortgene, Zeist en Driebergen, en ontworpen door architect Jacobus Roman. Willem Adriaan was via zijn vader Lodewijk van Nassau-Beverweerd een kleinzoon van prins Maurits van Oranje en een achterkleinzoon van “De Vader des Vaderlands” Willem van Oranje. Willem Adriaan was samen met William Nassau de Zuylestein en Cornelis Tromp in 1672 betrokken bij een complot tegen de gebroeders Cornelis en Johan de Witt, waarbij de gebroeders op 20 augustus gelyncht werden en vervolgens verminkt en in stukken verscheurd.

In het overzicht aan het einde van dit wandelverhaal kun je meer details over de bewoners en de geschiedenis van ons Zeister Slot lezen. Maar eerst maak ik, zoals ik altijd doe bij het bezoek van een landgoed, een foto van Siena & Giulia voor het huis en in dit geval Slot Zeist. Zie ze daar eens staan, het is of zij hier horen.

Door diezelfde deuren liep ik met mijn Saskia op 3 juli 1980 voor onze huwelijksceremonie naar binnen om voor de trouwambtenaar van de burgerlijke stand en in tegenwoordigheid van familie, vrienden en collega’s elkaar getrouw te beloven en alle plichten te zullen vervullen die door de Wet aan de huwelijkse staat worden verbonden. Pfff. Gespannen en met bezwete hand omhoog spraken wij het jawoord uit. Ook hebben wij in de jaren voor ons huwelijk hier regelmatig radioprogramma’s bijgewoond, onder andere van Karel Prior “Onder de hanebalken van Slot Zeist” en van Jan Lenferink “RUR” (Rechtstreeks uit Richter).

2024 is het feestjaar van het Slot dat in het centrum van Zeist ligt en sinds 1924 in bezit van de gemeente is. Het Slot wordt alleen nog gebruikt voor culturele doeleinden, trouwen, congressen en vergaderingen, evenementen, feesten, dineren en is omgeven door een Engels landschapspark met daaromheen een heuse slotgracht. De gracht staat in verbinding met de Zeister en Biltse Grift, die drie eeuwen lang de belangrijkste transportader tussen Utrecht, De Bilt en Zeist was en twee sluizen had. In 1924 werden in de Koppelsluis aan de Koppeldijk Zeist-West nog 3200 schepen geschut. Tot verplaatsing van de haven in 1930 naar landgoed Kersbergen lag de haven van Zeist aan de Waterigeweg in het centrum van ons dorp. De sloot naast de Waterigeweg wordt ook wel Schipperssloot genoemd.

Aan mijn wandelvriend en fervent hengelaar vraag ik welke vissoorten er zoal in de slotgracht zwemmen. Hij zegt: “alle soorten vis zwemmen er en gewoon teveel om op te noemen”. Het is bekend dat de Zeister Hengelaars Vereniging in 2015 spiegelkarpers heeft uitgezet, maar er zit ook zeelt, brasem, voorn en snoek. Hijzelf heeft er eens een roofblei gevangen van 70 cm lang, die kunnen wel 120 cm lang worden. Voor het vissen dien je wel een visvergunning te hebben en een vispas bij je te hebben. Alleen leden van de Zeister Hengelaars Vereniging en hengelaars met een “Zeister Waterenkaart” hebben het recht om in de slotgracht te vissen.

Naast de brug in de gracht voor het Slot nestelt sinds mensenheugenis, ieder jaar op een enorm drijvend nest en in alle drukte van wandelaars en verkeer, een zwanen echtpaar. Het is een mooi gezicht als de jongen uitkomen maar omdat zij zo dichtbij zitten is het wel oppassen geblazen voor papa en mama. Rondom de slotgracht staan een aantal bankjes waar je heerlijk in alle rust kunt genieten van het schitterende Slot decor met watervogels zoals wilde eenden, waterhoentjes, aalscholvers, meerkoeten en zwanen. Hier in Zeist spreekt men van de slotvijver maar ik vind slotgracht beter bij zo’n sprookjesachtig Slot passen. 

Monument en beeldengroep 
Ik loop links om richting de brug met theekoepel en zie daar onder de bomen op het gras een zwarte sokkel met een oranje monument ter nagedachtenis aan de in 2013 vermoorde broertjes Ruben & Julian. Regelmatig kom ik de moeder van de broertjes met dochter, zoontje en hond tijdens mijn wandelingen tegen. Een sterke en lieve vrouw die het leven weer opgeraapt heeft en verder moet met dit verschrikkelijke verlies. Diep in gedachten sta ik even stil en denk aan haar en haar jongens. Het monument is gemaakt door kunstenaar Johan Huijzer en bestaat uit twee sculpturen die op uitgestrekte handen lijken, ze symboliseert op speelse stijl "de vrijheid en blijheid van de ontvallen kinderen" en staat symbool voor alle overleden kinderen. 

Voorbij de hoog spuitende fontein lopend, zie ik aan het water de naar het Slot kijkende beeldengroep Europa & Afrika. In de volksmond worden de twee ook wel Adam en Eva genoemd. De Antwerpse beeldhouwer Albert Xavery (1664-1728) maakte voor de tuin twee symbolische voorstellingen van de werelddelen Europa & Afrika en Azië & Amerika, die geplaatst werden langs de gracht aan weerszijden van het Slot. De beelden waren een verwijzing naar de status van Willem Adriaan en werden samen met zijn huis als het ware het centrum van de wereld. Alleen deze groep Europa & Afrika is bewaard gebleven. Zo’n hoog spuitende fontein in de gracht geeft de aanblik op het Slot en omgeving nog wat meer allure.

Ik loop naar het bruggetje op de Karpersingel, voor de brug links. Hier was in het voormalige koetshuis en bijgebouwen van het Slot van 1745 tot 1815 een brouwerij gevestigd. In 1995 is er op dit terrein een soort van enclave genaamd de “Brouwerij” gerealiseerd met appartementen en woningen in stijl van de 17e eeuw. Het terrein is alleen te betreden door een toegangspoort. Over het smalle bruggetje waar veel autoverkeer rijdt, volg ik het pad langs de gracht met links voetbalvereniging Jonathan en loop ik naar de toegangsbrug aan de achterzijde van het Slot met aan de overzijde de theekoepel en rechts daarvan in het water een elftal zilverkleurige boomstammen.

Beeldenroute “Van Slot tot Centrum” 
Rondom het Slot zie je langs paden, tuin, gracht en uitwaaierend via de Nassau Odijklaan, Broederplein, Zusterplein verder over Het Rond, Slotlaan, Walkartpark, 1e Hogeweg en Weeshuisplein zo’n 47 beelden. Deze kunstwerken maken deel uit van alweer de vijfde beeldenroute en verbinden als het ware Slot Zeist met het centrum. Bij veel werken zijn jammer genoeg de verklarende tekstbordjes verdwenen zodat de kijker wel heel erg veel fantasie moet hebben om te begrijpen wat de kunstenaar je wil laten zien. Zonder hulp van de beeldenroutebrochure gaat dat niet lukken. Meer informatie kun je vinden op www.slotzeist.nl/beeldenroute en een brochure kun je in de Marotzaal van het Slot ophalen.

Sommige kunstwerken staan of liggen er al jaren en ik weet nog steeds niet wat ze voorstellen. Neem de twee bronzen ringen (1997) in de Slotvijver, aan de achterzijde van het Slot, waar je doorheen kijkt naar het water en die eenden, meerkoeten en waterhoentjes gebruiken om erop en onder te zitten. Jammer dat een aantal oude kunstwerken wel afgebeeld maar niet in de brochure beschreven staan.

Toen wij in 1980 hier op het Slot trouwden, stonden er ook al van die onooglijke (kunst)werken waarbij de fotograaf ons per se wilde vastleggen. Zeg nou zelf is dit kunst? Het is wel kunstig gemaakt maar het is voor mijn gevoel net zoiets als dat ik wel ondernemend ben maar geen ondernemer ben. Geef mij maar begrijpelijke kunst zoals die van de oude Grieken, Egyptenaren en Hollandse meesters, waaraan je kunt zien wat het is. Van de kunst waarvoor je in het hoofd van de kunstenaar moet kruipen heb ik nooit wat begrepen. Smaken verschillen en jij vindt deze kunst wellicht wel mooi. Maar het moet gezegd worden dat er ook mooie werken bij zijn zoals de in de Slotvijver zijde Waterigeweg drijvende zwaan (1984) en in de tuin aan de achterzijde van het Slot, een op een paard lijkend beeld met achterin een mannenfiguur die een vrouwenfiguur met afgerukte arm voorop probeert te vangen met een lasso. Leuk, maar wat het werkelijk voorstelt, weet jij dat misschien? Langs de Nassau Odijklaan aan de Broederplein kant ligt verscholen in het gras en voor het oog bijna niet waarneembaar een levensechte polyester nijlpaardenkop. Het is dat ik hier loop en beelden zoek want anders was het mij niet opgevallen en ik denk dat bijna niemand het beeld in de haast van alle dag ziet liggen.

Voorbij de theekoepel moeten de honden aan de riem en kun je links langs de vijver lopen maar ik loop rechtdoor en kom bij het openluchttheater uit. Mijn moeder en wij gingen zo’n 40 jaar geleden regelmatig met onze dochter op woensdagmiddag naar kindervoorstellingen in dit theater. Wij deden dat later met onze kleinkinderen ook en een vriendin van ons vertelde mij dat zij 65 jaar geleden ook al met haar moeder naar voorstellingen ging. Het bijzondere van dit theater is dat de voorstellingen nog altijd gratis zijn en er alleen een melkbus staat waarin je een vrijwillige bijdrage kunt doen zodat deze voorstellingen voor iedereen toegankelijk blijven. Bijzonder toch? Dat kan alleen in een dorp.

Ik loop naar de achterkant van het Slot en zie dat Siena & Giulia omhoog kijken om op het bordes te mogen poseren. Riemen boven even los en snel een kiekje maar. Mooi hoe je vanaf zo hoog de tuin met daarachter de vijver kunt zien. In de bomen achter het Slot nestelen volgens mij wel honderd halsbandparkieten, die overvliegen naar het Walkartpark, Burgemeesterspark (park Beek en Royen), Molenbosch en die je daar druk pratend hoort en ziet. In de avond komt de hele club weer naar de Slottuin terug om met elkaar de dag door te spreken.

Verder om het Slot en vijver lopend, kom ik nog tal van kunstwerken tegen en loop ik door de Orangerie in de rechtervleugel en drink voor het Slot in alle rust een heerlijk kopje koffie en geniet van al het moois en mensen om mij heen. Hier kun je ook genieten van een High Tea, lunch of hapje en drankje maar ook kun je kiezen voor een Slottuin Picknick achter het Slot.

Het is tijd voor de wandeling terug en ik loop over het smalle pad langs de Nassau Odijklaan met een omweg via Broederplein en Zusterplein naar Het Rond. 

Vanaf de Waterigeweg ligt er in het midden van de weg een kort gemaaid groen gazon met daarin prachtig gekleurde bloemenperken en geschoren coniferen. Deze ligt voor het Nassauhuis dat vroeger de Jongensschool der Evangelische Broedergemeente was met daarnaast De Posterij in het oude postkantoor met appartementen, een keuken en wijnwinkel en Fusion restaurant Mido. Aan de overkant zit Restaurant & Café du Paris Hermitage. Aan de overzijde van de 1e Dorpsstraat gaat dit fleurige tapijt verder maar dan in zijn natuurstenen bakken gevuld met in bloei staande rode en witte beplanting. De bakken met rondom brede randen nodigen je uit om erop te gaan zitten. Met aan de ene kant ons schilderachtige Gemeentehuis (oud en nieuw) en aan de andere kant Hotel en Theater Figi met daarvoor een zilverkleurige bol genaamd “Light” waar aan de zijkanten water omhoog borrelt en een ideale gelegenheid is om Siena & Giulia te laten drinken. Een en ander ziet er fleurig en keurig onderhouden uit. Ik kan mij nog herinneren dat bij de herinrichting van Het Rond en de Slotlaan dit een tapis de fleurs (bloemtapijt) genoemd werd. Verder over de Slotlaan loopt de middenas met beelden tot aan de kruising van 1e en 2e Hogeweg door als tapis verte (groen tapijt), die echter saai en grijs dus meer tapis gris is. 

Hier eindigt mijn wandeling en ik kan je van harte een wandeling in mijn spoor aanbevelen.

In de galerij van mijn website https://www.als-bomen-en-stenen-konden-praten.com kun je nog veel meer mooie foto’s vinden.

Wat is Zeist toch mooi en wat boffen wij hier te mogen wonen.  
Tot de volgende wandeling op buitenplaats Lommerlust! 
 

Beknopt overzicht Slot Zeist 
Adres: Zinzendorflaan 1

De oudste vermelding van Seyst dateert uit 1165. Het grondgebied waarop het slot is gebouwd werd in 1165 vermeld als eigendom van ene Godefridus van Seyst, zonder vermelding van een huis. In 1536 wordt wel melding gemaakt van bebouwing wanneer "dat huys te Seyst, vry eigen goed" door de Staten van Utrecht erkend wordt als ridderhofstad. 

Een ridderhofstad is grond waarop zich de woning met bijbehorende gebouwen van een riddermatig man bevindt.

1677

Bouw Slot Zeist als lustoord van Willem Adriaan van Nassau (1632-1705) heer van Odijk, Kortgene, Zeist en Driebergen, gehuwd met Elisabeth van der Nisse (1639-1698) Vrouwe van Heinkenszand, Overzand en Driewegen

• Willem Adriaan was via zijn vader Lodewijk van Nassau-Beverweerd (1602-1665), kleinzoon van prins Maurits van Oranje (1567-1625), achterkleinzoon van “De Vader des Vaderlands” Willem van Oranje (1533-1584)
• aankoop van de ambachtsheerlijkheid Zeist en het vervallen middeleeuwse kasteel voor 5.000 gulden van de Staten van Utrecht en Willem Adriaan werd daarom Heer van Zeist
• ontwerp door Leidse stadsarchitect Jacobus Roman (1640-1716)
• interieur ontwerp voornamelijk door Franse hugenoot Daniël Marot (1661-1752)
• de grotendeels bewaard gebleven muur- en plafondschilderingen doen denken aan de Franse barok 

1705

• zoon Lodewijk Adriaan graaf van Nassau (1670-1742) heer van Odijk, Blikkenburg en Kortgene en kleinzoon Willem Adriaan II (1704-1759) graaf van Nassau vrijheer van Zeist en Driebergen, vrijheer van Bergen

1745 

• Cornelis Schellinger (1711-1778), een Amsterdamse ijzerhandelaar koopt het Slot voor 157.000 gulden voor de Hernhutters die hier “Ortsgemeine” oprichten. Schellinger werd zo vrijheer van Zeist en Driebergen
• Cornelis Schellinger kwam met graaf Nicholaas Ludwig von Zinzendorf-Pottendorf (1700-1760), stichter van de Broedergemeente, financieel overeen dat deze laatste de beschikking kreeg over een vleugel van het Slot en de weilanden ervoor. Daarop zouden later de huizen van de Broedergemeente worden gebouwd. Rechts van de oprijlaan werd plaats ingeruimd voor de ongetrouwde zusters en weduwen (het Zusterhuis en het Weduwenhuis), aan de andere kant voor de ongetrouwde broeders (het Broederhuis). Later werden deze respectievelijk het Zuster- en Broederplein genoemd.

Omdat de broeders en zusters in hun eigen onderhoud moesten voorzien richtten ze verschillende bedrijven op, zoals een bakkerij, een knopenfabriek, een zilversmederij en een blikslagerij. Hun producten werden in het Broederhuis verkocht. In feite bestond hiermee in Zeist het eerste warenhuis van Nederland.

1767 

• Maria Agnes Zu von Dohna (geboren von Zinzendorf-Pottendorf) (1735-1784), vrijvrouwe van Zeist gehuwd met Graaf Moritz Wilhelm Heinrich Zu Dohna-Schlodien (1737-1777)
• Maria woonde hier echter nooit
• Cornelis Schellinger verhuisde na verkoop van het Slot naar Broederplein 25-29 (Schellingerhuis) en ligt begraven op de Godsakker achter het Zusterplein.

1784

• Johannes Renatus (Jan) van Laer (1731-1792) heer van Zeist gehuwd met zijn nicht Cornelia Johanna Verbeek (1736-1804)
• lid van de Broedergemeente, verhuurde het Slot maar bleef zelf op het Zusterplein wonen

1792 

• Johannes van Laer (1775-1816) laatste slotheer van Zeist gehuwd met Charlotte Beuning

1816

• Cornelis Renatus van Laer (1767-1842) gehuwd met Anna Cecilia van Laer (1770-??)  
• Jacob van Laer (1769-1824) gehuwd met Anna Cornelia Lugt (1739-1799), Christiane Salomé Verbeek (1742-1798) en Anna Johanna van Laer (1739-1799)

1818 

• verkoop aan Coenraad Willem Wijborgh (1772-1844) gehuwd met Johanna Sonmans Boreel de Mauregnault (1775-1818)
• directe doorverkoop aan Evangelisch-Lutherse Gemeente te Berbice in Brits Guyana
• Slot en de pleinen worden gescheiden
• tot 1830 werd het Slot regelmatig verhuurd

1830 

• Jonkheer Jan Elias Huydecoper van Maarsseveen (1798-1865) gehuwd met Maria Isabella Anne Josine Charlotte barones Taets (1798-1865)
• restauratie van het Slot in de Empirestijl (keizerlijke stijl uit de tijd van Lodewijk Napoleon)
• aanbrengen van Bijbelse afbeeldingen in de Willemszaal door de Nederlandse kunstschilder Cornelis Kruseman (1797-1857)
• ontwikkeling achtertuin tot een landschapspark door Jan David Zocher (1791-1870)

1867

• Henriëtte Maria Jacoba Labouchère-Voombergh (1830-1904) gehuwd met Charles Bernhard Labouchère (1817-1897)
• plafondschilderingen in de Willemszaal werden verwijderd

1908 

• mr. Ernest Samuel Labouchère (1856-1932) gehuwd met Marie Adelaïde Mathilde van Weede (1860-1934)
• Henriëtte Constance Adèle Labouchère (1860-1935) gehuwd met Jonkheer Frank Karel van Lennep (1865-1928) bewoonden een gedeelte van het hoofdgebouw en de linkervleugel.

1924

• N.V. Bouw- en Exploitatiemaatschappij Heemstede in Utrecht koopt het Slot voor afbraak

1924

• de gemeente Zeist koopt zes weken later het Slot voor 130.000 gulden met het park en de strook bos tussen de ‘doorgetrokken’ Koelaan en Waterigeweg

1925

• onderkomen voor diverse commissies en gemeentelijke bureaus

1940

• vordering slot door Gutsche, Major der Deutschen Wehrmacht om er de Ortskommandantur te vestigen
• door onachtzaamheid van Duitse militairen werd het Slot in de nacht van 8 op 9 februari 1945 door brand geteisterd, de linkervleugel brandde praktisch geheel af

1945

• na de bevrijding diende het slot als gevangenis voor politieke gevangenen
• later betrok het Entertainment Committee voor de Canadese troepen en de Intendance voor Overzeese Gebieden het gebouw

1948

• in het park werd, in het kader van een project voor werkelozen, een openlucht theater aangelegd met zitplaatsen voor 1000 personen

1953

• het Slot werd ingericht voor de opvang van slachtoffers van de Zeeuwse watersnoodramp

1957 

• op 7 januari werd het startsein gegeven voor de omvangrijke restauratie onder leiding architect Johannes Bernardus baron van Asbeck (1911-2010) waarbij de inrichting en decoratie uitgevoerd is door Jan Ruys

1960

• renovatie Slot naar de oorspronkelijke barokstijl waarbij hij onder andere gebruik maakte van authentiek sloopmateriaal uit andere barokgebouwen.

1969 

• voltooiing restauratie van de zijvleugels 
• heropening op 8 oktober door Z.K.H. Prins Claus (1926-2002) 

2006

• start renovatie van 1 jaar
• het onzichtbaar aanbrengen van installaties en vervangingen van aanwezige onderdelen
• de zichtbare resultaten zijn de historische kleurstellingen van de wandschilderingen, het binnen schilderwerk en werkzaamheden aan het antieke meubilair

Voor deze omvangrijke restauratie werden kosten noch moeite gespaard. Zo werd de wandbespanning in de blauwe zaal opnieuw geproduceerd op een zeventiende-eeuws weefgetouw van uitzonderlijke afmeting. Op basis van de originele ontwerpen heeft men met groot vakmanschap het Slot zoveel mogelijk in haar originele staat willen terugbrengen maar tegelijkertijd heeft men de noodzakelijke veranderingen aangebracht om aan de technische eisen van deze tijd te voldoen.