Zeist herdenkt de holocaust

4 februari 2024
tekst: Antoon Berentsen; foto’s: Antoon Berentsen (boven), Mel Boas (midden), geheugenvanzeist.nl (onder)

Dat de oorlog ook na 80 jaar niet vergeten wordt, daaraan wilde het Zeister 4 en 5 mei-comité voor de derde keer op rij op de laatste zondag van januari herinneren. Dat is de dag waarop in 1945 het Duitse concentratiekamp Auschwitz-Birkenau in het zuiden van het huidige Polen door het Rode Leger van de Sovjetunie werd bevrijd. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties stelden deze Dag ter Herdenking van de Slachtoffers van de Holocaust in 2005 in. Sinds 1993 organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de plechtigheid bij het Spiegelmonument “Nooit Meer Auschwitz” in het Wertheimpark in Amsterdam.

Zeist herdenkt met een monument van grafisch designer Victor Levie in het Walkartpark sinds 2011 alle in de oorlogsjaren gestorven Joodse inwoners. Het sobere granieten monument, waarop als opdracht de tekst NIET WEER | NOOIT MEER gegraveerd staat, maakt indruk met namen van 102 joodse Zeistenaren. Daaraan zijn in het afgelopen jaar nog 51 ‘nieuwe’ namen zijn toegevoegd. Het onderzoek naar het Zeister oorlogsverleden is nog niet voltooid, zo blijkt.

Bij het monument werden kransen en bloemen gelegd door het gemeentebestuur, de gemeenteraad en door aanwezigen. Daarnaast als oud joods gebruik ook kleine witte steentjes. Daarvóór werd het kaddish-gebed gesproken door rabbijn Hannah Nathans. Dit gebed in Aramese taal is een belangrijk onderdeel van de joodse eredienst en wordt ook gesproken bij het afscheid van een overledene en tijdens de gehele rouwperiode. De tekst ervan luidt in vertaling:

Moge Zijn grote naam verheven en geheiligd worden
in de wereld die hij geschapen heeft naar Zijn wil.
Moge Zijn koninkrijk erkend worden in uw leven en in uw dagen
en in het leven van het gehele huis van Israël,
weldra en spoedig.
Zegt nu: Amen

Moge Zijn grote naam gezegend zijn nu en voor altijd.
Gezegend, geprezen, gevierd, en hoog en hoger steeds verheven
Verheerlijkt, gehuldigd en bejubeld worde de naam van de Heilige,
gezegend zij Hij
hoog boven iedere zegening, elk lied,
lof en troost die op de wereld gezegd wordt.
Zegt nu: Amen

Moge er veel vrede uit de hemel komen en leven!
Over ons en over heel Israël.
Zegt nu: Amen

Hij die vrede maakt in Zijn hoge sferen,
zal ook vrede maken voor ons en voor geheel Israël
Zegt nu: Amen

Voorafgaand aan de herdenking in het Walkartpark vond in het naastgelegen gemeentehuis een bijeenkomst met ongeveer 200 Zeistenaren plaats, waarbij met woord en muziek het verhaal verteld werd.

Locoburgemeester Laura Hoogstraten haalde in haar toespraak een vergeten geschiedenis naar boven. Zij nam het publiek mee in het verhaal van het echtpaar Rosi Fuld en Paul May. Zij woonden sinds 1931 op landgoed De Breul in Zeist en behoorden met hun bankiersachtergrond tot de hoogste kringen in ons land. Beide werden geboren in Amsterdam en het was ook daar dat zij op 15 mei 1940 zelfmoord pleegden. Zij verkozen de dood omdat ze, om met de schrijver en dichter Abel J. Herzberg te spreken, “niet mee wilden gaan met de nieuwe tijd, en liever de oude, die was gestorven, volgden.” In de eerste maanden van de oorlog was er sprake van een zelfmoordgolf. Honderden, vooral joodse mensen zagen geen andere uitweg meer. “Het laat zien hoe groot de ontzetting, angst en ontreddering waren in de eerste weken van de bezetting. Het gevoel dat er geen plaats meer voor je is in de samenleving om wie je bent, is van een onvoorstelbare eenzaamheid”, aldus de locoburgemeester.

Het landgoed De Breul werd na de inbeslagname van het bezit van het echtpaar May-Fuld tot hoofdkwartier van de Duitse luchtmacht. In 1946 werd het een jongensinternaat. Tegenwoordig bevindt zich op een deel van het terrein nog de katholieke scholengemeenschap van die naam. Vier jaar geleden werd er door locoburgemeester Hoogstraten en leerlingen van De Breul een kastanjeboom geplant, een afstammeling van de boom waar Anne Frank op uitkeek vanuit het Achterhuis aan de Amsterdamse Prinsengracht. Vandaar dat drie leerlingen van die school tijdens de herdenkingsbijeenkomst verhaalden van wat zij geleerd hadden over en van deze donkere bladzijde uit de Europese en Zeister geschiedenis.

Een zeer persoonlijk verhaal vertelden Lisa en Marc Boas. Deze jonge mensen beseften pas na het overlijden van hun oma in 2016 hoezeer de oorlog haar getekend had. Oma bewaarde in een lade onder de tv een hele voorraad aan ingeblikt voedsel. Veelzeggend reageerde toen hun vader met: “Een Jood is altijd voorbereid”. De kleinkinderen namen zich voor om de verhalen uit de oorlog te blijven vertellen, opdat wij niet vergeten.

De gerenommeerde violiste Boglárka Erdös speelde intermezzi van J.S. Bach en Ernest Bloch. Ter afsluiting klonk ook het thema van de Amerikaanse speelfilm Schindler’s List over de Duitse ondernemer in Krakau die tijdens de oorlog de deportatie van 1100 joden naar Auschwitz wist te voorkomen.

Voor de NOS was de gemeente Zeist dit jaar voorbeeld van de vele herdenkingen die in het land plaatsvonden. Er werden filmopnamen gemaakt die later die avond werden uitgezonden (terug te zien op https://npo.nl/start/serie/nos-holocaust-herdenking/seizoen-11/nos-nationale-holocaust-herdenking_15/afspelen, van minuut 3:44 tot minuut 10:30).