Zeist in de oorlog

19 mei 2024
tekst en foto: Maarten Bos

Onlangs organiseerde het Zeister Historisch Genootschap (ZHG) weer een gratis toegankelijk Historisch Café. Plaats van handeling was Figi. Als groot liefhebber van geschiedenis ben ik een frequent bezoeker van deze cafés en ook dit keer liet ik niet verstek gaan.

Inleider bij deze bijeenkomst was Marja Vermeulen, die ook actief is bij Gilde Zeist. Het onderwerp was: Zeist in de Tweede Wereldoorlog. De spreekster behandelde daarbij twee thema's niet: de jodenvervolging en het verzet in Zeist. Die belangrijke hoofdstukken van de bezetting vragen volgens Marja om aparte voordrachten. In ons dorp hebben waarschijnlijk wel zo'n 800 Joden ondergedoken gezeten, in circa 350 huizen. Dat is heel wat. Er was ook verraad, niet in de laatste plaats omdat in 1944 een groep rond de beruchte (joodse) verraadster Ans van Dijk in Zeist neerstreek (na de oorlog werd Ans van Dijk terechtgesteld).

Militairen
Zeist telde in 1940 ruim 34.000 inwoners. Toen de oorlog uitbrak moesten veel Zeistenaren geëvacueerd worden omdat het Nederlandse Veldleger hier het hoofdkwartier had. Bijna 1.000 inwoners trof dat lot, maar op 16 mei was iedereen terug. Vervolgens werd hier het aanzienlijke aantal van 8.000 Duitse militairen gelegerd (op een totaal van ongeveer 100 à 150.000 in heel het land). Zeist ligt natuurlijk midden in het land en dus op een strategische plek. Dat was een belangrijke reden dat dit gebeurde.

Luchtgevechten
Vele gebouwen werden gevorderd. Dat gebeurde met tal van woningen en ook bijvoorbeeld met Slot Zeist en het schoolgebouw van het Christelijk Lyceum Zeist (CLZ). Vanaf oktober 1940 (tot maart 1944) zetelde Ortskommandant Fritz Koppe op Slotlaan 28b. Ook dat pand was natuurlijk gevorderd. In Den Dolder werd de complete Hertenlaan ontruimd vanwege de nabijheid van vliegbasis Soesterberg. Bij dat vliegveld vonden wel luchtgevechten plaats. Den Dolder heeft veel geleden in ‘40-‘45.

Zeist heeft gedurende de gehele oorlog ongeveer 5.500 evacués opgenomen, bijvoorbeeld uit Rotterdam. Dat ging door tot in 1945. Onder die evacués waren ook mijn opa en oma van moederszijde. Die kwamen uit Rotterdam en vestigden zich aan de P.C. Hooftlaan.

Vanwege de toenemende voedselschaarste werden in de loop van de oorlog plantsoenen en grote delen van het buitengebied in gebruik genomen voor landbouw. De mogelijkheden tot recreatie in de buitengebieden namen dus flink af. Zwemmen was ook recreatie maar ook dat kon veel minder: Zeist had twee zwembaden, Blikkenburg en Mooi Zeist. Het eerste werd gesloten uit oogpunt van de volksgezondheid. Het tweede was niet zo populair omdat ook veel Duitse militairen er gingen zwemmen. 

Arbeitseinsatz
De oorlog greep in de loop der tijd steeds nadrukkelijker in in het leven van de Zeistenaren. In 1943 begon het oproepen van arbeidskrachten voor Duitsland (de Arbeitseinsatz) en doken velen onder. In 1944 werd Soesterberg gebombardeerd en in 1945 het Duitse commandocentrum op landgoed De Breul. Die laatste locatie lag in Driebergen, pal op de grens met Zeist. 

Eind 1944 kwam de honger in Zeist. Er werd een, overigens niet gratis, voedselverstrekking opgezet die tot september 1945 bleef bestaan. Er deden zich in Zeist in de Hongerwinter en daarna 3.000 gevallen van hongeroedeem voor. Op 28 oktober 1944 was er ook nog een ongekend grote razzia waarbij 2.000 mannen uit Zeist werden opgepakt. De omstandigheden werden dus steeds zwaarder.

In mei 1945 kwam de Bevrijding. In Zeist waren 112 burgerdoden te betreuren. 59 verzetsstrijders waren omgekomen. Velen van hen worden geëerd in de Zeister verzetswijk. Het buitengebied en de plantsoenen waren zwaar getroffen. Vele huizen waren vernield, zwaar of licht beschadigd. Het Slot was uitgebrand, de Gerofabriek en de WA Hoeve deels verwoest. Een hoge tol voor Zeist. En de opsomming is zeker niet compleet.

Elk kwartaal Café 
Het ZHG houdt elk kwartaal een Historisch Café. Dat is steeds op de laatste maandag van de eerste maand van een nieuw kwartaal (eind januari, eind april, enz.). De toegang is gratis. Locatie: Figi Zeist. Ik ben zelf een vrij trouw bezoeker van de cafés. Het is een goede gelegenheid om het eigen dorp beter te leren kennen en begrijpen. Het ZHG brengt ook ieder kwartaal het blad Seyst uit, met daarin belangwekkende artikelen over de historie van Zeist. Daarover een volgende keer meer.