Luizenmoeder: Zou meester Anton democratie een mooi ideaal vinden?

1 mei 2019
tekst: Bob Horjus

De vorige column eindigde met de opmerking dat hechte gemeenschappen een moreel kompas nodig hebben. De maffia heeft bijvoorbeeld een grote sociale cohesie maar ook een criminele moraal. En die kant willen we niet uit. Democratie is misschien wel het breedst gedragen of het minst discutabele ideaal. Hebben we wat aan democratie om ons richting te geven? Daarover gaat deze column.

De Luizenmoeder is niet erg realistisch en heerlijk over the top, maar geregeld slaan ze de spijker recht op de kop. Zoals directeur Anton met zijn Safety First beleid. Dat moest een Unique Selling Point zijn. De marktwerking zou ouders in drommen naar De Klimop trekken. Gelukkig loopt zijn plan in het honderd.

Scholen zijn geen winkels waar je iets kunt kopen. Kinderen, ouders, studenten zijn geen consumenten. Met deze framing is concurrentie tussen scholen helemaal OK. Scholen proberen het de ouders  naar de zin te maken. U vraagt en wij draaien. Zo zit het niet…. En dat zei juf Ank ook tegen de curling-moeder die vond dat haar dochter na een ‘zware’ vakantie ontzien moest worden.

Los van de parodie…Wat willen ouders van onderwijs? Ik zei het al in column 1: Goed leren rekenen en goed de taal beheersen en dan nog… leren een goed mens te zijn. Dat zou juf Ank, die voor geloof, hoop en liefde kiest, vast met me eens zijn. Een goed mens zijn is makkelijk in zwart/witte situaties. Maar zo zit het leven helaas niet in elkaar. Meestal spelen er tegenovergestelde belangen. Kom daar maar eens uit. Kinderen hebben bij de geboorte niet veel probleem-oplossend vermogen. Ze komen als schattige super egocentrische wezentjes ter wereld en het samenleven met andere mensen met andere belangen moet hen echt door opvoeding worden bijgebracht. Wie dat niet leert kan bij De Rijdende Rechter terecht. Daar lijkt elkaar de tent uitvechten de enige strategie om te krijgen wat je wilt.

De Rolling Stones zeiden het al: You can’t allways get what you want. Wat is het toch vervelend als er niet gebeurt wat ik graag wil. Ik heb dan 3 opties: 1 de vecht-optie. Dat is soms goed, maar niet altijd, want dan beschadig ik mijn omgeving. 2 de vlucht-optie. Dat kan ook goed zijn, maar niet altijd, want anders leid ik zelf schade. Optie 3 is de realiteit onder ogen zien en kijken hoe mijn belang en dat van mijn omgeving bij elkaar kunnen komen, waarbij het algemeen belang het zwaarst weegt. Alleen bij optie 3 vind opvoeden plaats.

Er is een overeenkomst tussen school en politiek. Zowel in school als in de politiek gaat het om te leren hoe we als verstandige en volwassen mensen omgaan met de wereld om ons heen. Maar soms lijkt het alsof politieke partijen ook winkels zijn waar je kunt halen wat je wilt. De Jukebox-democratie: Stem op mij en dan doe ik wat jullie willen! De helft plus 1 heeft het voor het zeggen. In de huidige Trump politiek van de VS hanteren ze vooral de vechtstrategie. Daar mag gelogen worden en asociaal gedrag is okay zolang het om tegenstanders gaat. Daar zien politici politiek als oorlog. Een zero-sum game: Net als bij voetbal. Er kan maar één winnaar zijn en als jij verliest win ik dus automatisch. Dat levert brokken op omdat de verliezer revanche wil nemen bij de eerstvolgende gelegenheid. Je krijgt er een heel vervelende samenleving door, die verdeeld in is Fijenoord en Ajax aanhangers. Wie niet voor mij is, is tegen mij. Het ziet er naar uit dat wij moeten leren dat we niet in alles gelijk kunnen krijgen. Wat kunnen we dan doen om geen Amerikaanse toestanden te krijgen?

Alleen als er sprake is van een goed functionerende democratie valt er samen te leven. Er wordt wel gezegd: “een goed functionerende democratie maakt van politieke vijanden tegenstanders”. Vijanden vernietig je het liefst en met tegenstanders ga je in debat. Politiek wordt dan geen oorlog, maar  een vorm van vrede stichten. Democratie is geen utopie waar iedereen het met elkaar eens is, maar waar rekening gehouden wordt met minderheden. Waar rekening gehouden wordt dat we lastige mensen zijn die het heel vaak niet met elkaar eens zijn. Conflicten zijn er altijd en dus eigenlijk behoorlijk normaal. Binnen de democratische samenleving vraagt conflicthantering om vreedzaam leren vechten (Hans Achterhuis en Nico de Koning, 2014[i]). Democratie is een blijvende zoektocht naar een menselijk klimaat, dat voortdurend bedreigd wordt en steeds hersteld moet worden. De spirituele kracht die ons bewust maakt dat we voor elkaar verantwoordelijk zijn[ii]. Wat ons verbindt is democratie en voorwaarde voor democratie is dat burgers de democratie dragen. Pedagoog De Winter ziet als kenmerken: democratisch gezag aanvaarden, sociale rechtvaardigheid willen bevorderen, je kunnen verplaatsen in de ander, de erkenning dat alle mensen gelijke waarde hebben en van elkaar mogen verschillen, op vreedzame manier conflicten op willen lossen. Je moet dus wel een idealist zijn om democratie te willen bevorderen.

Als juf Ank meester Anton nu eens bewerkt is hij misschien ook wel te vinden voor het ideaal van democratie. Maar democratie lijkt zo saai. Wie loopt er tegenwoordig warm voor. De grafiek hierboven laat zien dat minder dan 50% van de jongeren in Europa democratie als top prioriteit ziet. Ja, ook is er te zien dat in de tweede wereldoorlog en daarna jongeren wel wisten wat de grote winst is van democratie: vrijheid om een mening te hebben. Tegenwoordig bungelen Nederlandse tieners onderaan de middenmoot in Europa als het gaat om burgerschap[iii]. Volgens onderzoek zou Nederlandse jeugd ongeveer het minst idealistisch zijn in Europa. Misschien zegt u: ach dat zijn tieners… die zijn bezig hun ego uit te testen. Maar aan de andere kant… dit is ook wel de leeftijd dat mensen idealen kiezen die voor de rest van het leven leidend kunnen zijn. En tieners staan in de nabije toekomst aan het roer. Wie moet hen die idealen leren? Tieners blijken idealen af te kijken van belangrijke mensen in hun omgeving. Het gaat dus uiteindelijk om idealen waar volwassenen en ouders in investeren. U en ik dus…

In de slotaflevering van de Luizenmoeder stond het ‘sprookje’ van de vette carrière met een Audi A6 en salaris boven de Balkenende-norm en het ‘sprookje’ van geloof, hoop en liefde tegenover elkaar. Ook al lijkt de Nederlandse bevolking in de ban van de dikke ik zoals premier Rutte het noemde. Als mensen er bij stil worden gezet zijn er gelukkig net als meester Anton ook heel veel mensen die kiezen voor een ethischer standpunt. Dat is mooi, maar incidenteel. Kun je ook een op grotere schaal beleid inzetten waarmee kinderen idealen aan kunnen leren? En dan liefst één dat samengaat met democratie?

Dat kan in ieder geval niet top-down. De jonge president George Bush probeerde democratie in Irak te parachuteren toen Saddam Hussein verslagen was. Westerse democratie sloot helemaal niet aan bij de ontwikkeling van die bevolking. De chaos die ontstond leverde volgens historici de terreur van Islamitische Staat op. En in het tweede kabinet Balkenende is een poging gedaan om kinderen min of meer top-down normen en waarden aan te leren. Dat is een stille dood gestorven. Normen en waarden leer je niet als een lesje op school, maar door het af te kijken bij belangrijke anderen. Wat er op begint te lijken zijn de burgerschapslessen op scholen die vanaf 2006 zijn ingevoerd. Kinderen van een basisschool in een achterstandswijk van Utrecht bleken met zo’n programma gemiddeld meer burgerschapscompetenties te hebben dan het gemiddelde in Nederland[iv]. Er is dus nog wel hoop.

De volgende column gaat dan ook over hoop en het hebben van idealen voor de volgende generatie.

[i] https://www.boekenstrijd.nl/politiek/theorie/de-kunst-van-het-vreedzaam-vechten-hans-achterhuis-en-nico-koning/