Hanny Michaelis: ondergedoken in Zeist

24 augustus 2024
tekst: Maarten Bos; foto: Literatuurmuseum

Sinds enige jaren kent Zeist een eigen Holocaustherdenking. Die vindt plaats bij het Joods Monument in het Walkartpark. Deze bijeenkomsten worden gehouden op de laatste zondag van januari. Dit omdat het bekendste concentratiekamp van de nazi's, Auschwitz in Polen, op 27 januari 1945 door de Russen werd bevrijd.

Hanny Michaelis 
Dat Zeist nu een eigen herdenking heeft, heeft veel te maken met de postume publicatie van de dagboeken van de Amsterdamse dichteres Hanny Michaelis (1922-2007) in 2018. Michaelis zat in de oorlogsjaren als Joodse vrouw een aantal maanden ondergedoken in een huis aan de Waterigeweg in Zeist. In de dagboeken komt die episode ter sprake.

Aan de Waterigeweg bevond zich een doorgangshuis voor onderduikers. Michaelis verbleef daar en zij schreef er niet alleen aan haar dagboeken maar ook haar belangrijke gedicht "Dit Leven". In dat gedicht staat een aangrijpende regel: "Dan komen angst en wanhoop aangeslopen". Een echtpaar uit Zeist publiceerde in 2020 een studie naar de Joodse onderduik in ons dorp. Titel van dat boek: "Dan komen angst en wanhoop aangeslopen", naar de versregel van Michaelis. De schrijvende Zeister echtelieden, Heleen in ' t Vuur en Gerrit van der Vorst wonen in het genoemde huis aan de Waterigeweg. Dat feit inspireerde hen tot hun geschrift.

Onderduikers
Heleen en Gerrit stelden vast dat in Zeist 600 tot 800 Joden ondergedoken hebben gezeten. 150 Joodse onderduikers en 35 helpers werden opgepakt bij in totaal 50 acties. Zeist kende daarmee een groot aantal onderduikers, maar er was ook veel verraad. Dat hangt nauw samen met de activiteiten van een groep rond de beruchte (Joodse) verraadster Ans van Dijk. Die groep streek in 1944 in Zeist neer en deed verwoestend werk. Hanny Michaelis overleefde de oorlog wel, maar ging al vrij snel naar een andere locatie dan Zeist. Ans van Dijk werd na de oorlog terechtgesteld. Zij was daarmee de enige vrouw die in de nasleep van de oorlog ter dood gebracht werd.

Michaelis schreef een essentieel onderdeel van haar dagboeken in Zeist. In die boeken beschrijft zij onder meer  mooie brede lanen in de omgeving van haar Zeister onderduikadres. Want Michaelis zat niet steeds binnen in deze periode. Ze verbleef vooral in de huizen van orthodox christelijke gezinnen en ging later in de oorlog en op een andere plek zelfs wel mee naar de kerk. Maar op andere momenten moest zij zich juist weer snel verstoppen en beleefde ze angstige momenten, bijvoorbeeld als er onverwacht werd aangebeld. Zij overleefde zelf de bezetting, maar haar beide ouders niet. Die vonden geen onderduikadres, kwamen terecht in Westerbork en werden in Sobibor vermoord. Hanny was enig kind en bleef alleen achter. 

Nalatenschap
Na de dood van Michaelis werden in haar nalatenschap de oorlogsdagboeken aangetroffen. Die werden met veel succes postuum uitgegeven. In die dagboeken bleef Michaelis aandacht houden voor klein-menselijke gebeurtenissen en gevoelens ondanks de grote en dramatische ontwikkelingen die tegelijkertijd plaatsvonden. Onderduikers wisten niet dat zij die wel gedeporteerd werden een (vrijwel) zekere dood tegemoet gingen en het onderduiken zelf was een sprong in het ongewisse. De toestand van angst, onzekerheid en benardheid komt in de dagboeken van Michaelis aan de orde.

De Zeister herdenking en de toenmalige gebeurtenissen in Zeist zijn zo belangrijk dat in het NOS-programma over de nationale Holocaustherdenking in Amsterdam eerder dit jaar, een speciaal item aan Zeist werd gewijd. Daarin werden verschillende Zeister onderduikhuizen getoond en vertelden Heleen in ' t Vuur en Gerrit van der Vorst over hun bevindingen.

Hoe het verder ging 
En hoe ging het verder met Hanny? Zij trouwde na de oorlog. Ze kwam in contact met de jonge Gerard Reve (toen nog ‘Van het Reve’). Haar huwelijk met hem hield stand tot laat in de jaren '50. Daarna koos Reve voor zijn homoseksualiteit. De twee behielden een goede band. Toen Reve in 2006 overleed lag er tijdens de uitvaart een krans van Hanny bij de kist. Hanny zelf was een aantrekkelijke vrouw en had de nodige minnaars. Nog een keer kwam het tot een relatie, maar haar vriend kwam om bij een ongeluk. Daarna beproefde zij haar geluk niet nog opnieuw. Helemaal aan het eind van haar leven verwaarloosde zij zichzelf en haar katten, maar hulp weigerde zij beslist. Wel herkenbaar voor een vrouw die in interviews en dagboeken een geheel eigen geluid liet horen.