15 december 2019
tekst: Henny Fokkema, foto: Pixabay
In 1976 verscheen van Anja Meulenbelt ‘De schaamte voorbij’. Het boek werd een bestseller, zeker, het afschudden van schaamte zou bevrijdend werken. Een van de geproclameerde vrijheden waarvoor vrouwen zich niet meer hoefden te schamen was hun recht op economische zelfstandigheid. Vrouwen konden gaan werken en hoefden zich niet meer te schamen en schuldig te voelen als ze hun kinderen naar de crèche brachten. Al voelde ik me lang niet bij alles van de vrouwenbeweging thuis, toch ervoer ik deze oproep als bevrijdend en als een voorrecht om in een tijd te leven waarin de schaamte voorbij kon zijn.
De formulering “De schaamte voorbij” behoort allang niet meer tot het domein van de vrouwenbeweging. Mannen als de president van Amerika, Donald Trump, Boris Johnson als vers gekozen prime minister van het United Kingdom en Thierry Baudet als stemmentrekkende partijleider van een nieuwe partij in Nederland lijken nu zelfs zover te gaan dat ze de schaamteloosheid omarmen. Trump gedraagt zich agressief naar vrouwen, vormt met zijn impulsiviteit een gevaar voor de wereldorde en is in zijn veelspraak op Twitter niets en niemand ontziend. Boris Johnson haalde een glansrijke overwinning met aantoonbare leugens en zijn mantra “we get Brexit done”. Thiery Baudet gedraagt zich als een parmantig intellectueel jongmens. Met zijn ontkenning van de feiten over het klimaat, zijn aanvallen op onze universiteiten, de journalisten en onze bestuurders zaait hij op puberale wijze wind en hoopt hij storm te oogsten. Als ik de ongezouten kritiek op het politiek handelen in de sociale media van Zeist toevalligerwijs tegenkom dan vind ik deze kritiek vaak smakeloos, ongefundeerd en ongenuanceerd. Schaamteloosheid lijkt bon ton geworden en elke vorm van zelfkritiek uit te sluiten. Schaamteloosheid is in de plaats getreden van schaamte, behalve dan wanneer we het tegenwoordig hebben over vliegschaamte, dataschaamte, roofschaamte, enz. Niks nieuws onder de zon, in het begin van de vorige eeuw dichtte Nicolaas Beets:
Oprechtheid is voor 't minst een deugd van onzen tijd.’
't Is waar; men vreest geen schande, en is de schaamte kwijt.
Ik wil het hier niet hebben over de nadelige kanten van de schaamte, maar hanteer de meer neutrale definitie die Wikipedia geeft: een gevoel van onbehagen over gemaakte fouten. Weliswaar geen prettige emotie, want een mens heeft liever dat de dingen goed gaan, maar in ieder geval niet zodanig, dat we op voorhand schaamte als instrument voor een normbesef aan de kant moeten schuiven. Zo kan schaamte een effectief middel zijn om je zelf bij te sturen. Je zelf een duw in de goede richting te geven, zonder daarbij anderen te schaden.
Mij lijkt het tijd worden om het begrip schaamte opnieuw in de kerststal te leggen en daarbij het begrip schaamzaam officieel te introduceren als tegenhanger van schaamteloos. Wat zou het een bevrijding zijn van onwaarachtige frames, leugens, ontkenning van feiten, brutaliteiten en geveinsde onschuld als politici, bestuurders, facebookgebruikers publiekelijk zouden verklaren dat ze vanwege schaamzame redenen iets achterwege laten of vanuit schaamzaamheid zich rekenschap zouden geven van wat ze aanrichten. Dat de bestuurders en de gemeenteraad in Zeist unaniem de meest prangende verkeersmaatregelen in het centrum terugdraaien, dat siert hen. Niet omdat door de ervaringen en inbreng van burgers hen het rood op de kaken heeft gestaan, maar doodeenvoudig omdat ze blijk geven van schaamzaam reflecteren over de genomen maatregelen en inzien dat het wellicht beter kan.
In mijn virtuele kerstboom van 2019 is een van de ballen een schaambol en tussen alle verschillende lichtjes brandt een schaamkaarsje.
Volgende column: Bergingsauto voor vroem vroem auto's