Luchtoorlog boven Zeist

In de nacht van 16 op 17 juni 1944 stortte aan de Utrechtseweg 48, op de plek waar nu het ex-TNO-gebouw staat, een Canadese Lancaster KB734 bommenwerper neer. Het Geheugen van Zeist, Luchtoorlog Zeist en het 4 en 5 mei Comité hebben op 14 april gedenkstenen onthuld op de plek van de crash. Er waren tal van nabestaanden bij de onthulling aanwezig.

20 april 2025

tekst en foto’s: Maarten Bos

Het Geheugen van Zeist, Luchtoorlog Zeist en het 4 en 5 mei Comité lieten op 14 april gedenkstenen onthullen voor het voormalig TNO-gebouw aan de Utrechtseweg. Wethouder Walter van Dijk verrichtte samen met nabestaanden de onthulling van deze gedenkstenen. De gedenkstenen liggen op de plek waar in 1944 een Lancaster bommenwerper crashte.

Sionskerk
Voorafgaand aan de onthulling werd een korte bijeenkomst georganiseerd in de Wijkzaal van de Sionskerk aan de Jacob Catslaan in Zeist. Na de bijeenkomst begaf iedereen zich te voet, per fiets of per auto naar de crashlocatie ter hoogte van de Utrechtseweg 48. Daar, op de plek waar het ex-TNO-gebouw staat, stortte in 1944 een Canadese Lancaster KB734 vliegtuig neer. De kerkzaal was eerder vol geweest, onder meer door de hoge opkomst van nabestaanden.

In de oorlogsjaren werden Zeist en omgeving herhaaldelijk getroffen door de gevolgen van de luchtoorlog. Maar liefst 17 vliegtuigen stortten neer in de gemeente Zeist, terwijl talloze bombardementen en afzwaaiers hun sporen nalieten. Berucht is het bombardement op het Sanatoriumbos in februari 1945. De tuinman van het Sanatorium, de heer Toxopius, kwam daarbij om het leven.

Luchtoorlog 
Sinds enige tijd onderzoekt Jasper Leunk van Luchtoorlog Zeist deze gebeurtenissen en brengt hij de verhalen en impact op Zeist in kaart op de website www.luchtoorlogzeist.nl. 

Een van de meest intrigerende verhalen is dat van de genoemde RCAF Lancaster KB734. Tijdens een missie in de nacht van 16 op 17 juni 1944 werd deze bommenwerper neergeschoten boven Zeist. De crash leidde tot een reeks opmerkelijke gebeurtenissen, waar ook het verzet bij betrokken was.

De Lancaster bommenwerper van RCAF 419 squadron was in die zomernacht op de terugweg van een missie op het Roergebied toen hij neergeschoten werd. Bij de crash op de Utrechtseweg 48 (toen Buitenplaats Oirschot, nu voormalig TNO-gebouw) kwamen vijf bemanningsleden om en wisten er twee met parachute te springen. Eén van die twee werd direct door de Duitsers opgepakt in de Torenlaan, de ander, Bob Porter, werd door het verzet geholpen zich verborgen te houden en overleefde de oorlog.

Nabestaanden
Voor de onthulling waren nabestaanden van vijf leden van de bemanning overgekomen uit Canada en de Verenigde Staten. Er waren ook nabestaanden van het verzet dat een bemanningslid opving, ooggetuigen die als kind de dag erna kwamen kijken en vele andere geïnteresseerden in de Sionskerk. Met elkaar werd het verhaal gereconstrueerd.

Ooggetuige Peter van der Werff (91) was 11 tijdens de crash. Hij woonde vlakbij de crashlocatie en heeft het brandende wrak gezien. Hij was samen met zijn dochter Caroline bij de bijeenkomst aanwezig. Peter: "We konden de hele nacht niet slapen vanwege de herrie. Het lawaai kwam van exploderende munitie in het vliegtuig. Dat ging uren door. Ik was jong en zag geen gevaar. We gingen er spelen". Peter is zelf oud-marechaussee, lichting 1954-5. 

Jasper Leunk (45) praatte me bij. Hij vertelde dat hij vlakbij het sanatorium woont en geïnteresseerd raakte in de historie van zijn woonomgeving. Zo schreef hij over het bovengenoemde bombardement op het Sanatoriumbos in 1945. Jasper: "Ik heb het initiatief genomen tot deze herdenking. We hebben 3 steentjes gelegd. 1 voor de crash, 1 voor de bemanning en 1 voor de luchtoorlog".

Jasper: "De crash was dus in 1944. Het vliegtuig was van de Royal Canadian Airforce. De bemanning was geheel Canadees, op één Brit na. De piloot heette Bill Smith. Hij kwam om. Een ander omgekomen bemanningslid was sergeant Taylor. Familieleden van hem waren er vandaag bij. Mike Baran kwam ook om. Ook van hem was familie aanwezig. In totaal waren meer dan 25 nabestaanden van de verschillende bemanningsleden vandaag hier". 

"Bemanningslid Bob Porter overleefde de crash en overleed pas in 2009. Een van zijn familieleden vertelde over Bob. De bemanning had in juni 1944 al vele missies achter de rug. In deze juninacht bombardeerden ze olie-installaties in het Roergebied. Ze waren in staat enige schade toe te brengen, al waren ze niet zo succesvol als eerdere keren. Ze werden bovendien later die nacht boven Zeist neergeschoten door een Duits vliegtuig en crashten bij het toenmalige Villa Oirschot. Bob Porter werd opgevangen door de Zeister familie Lakers. Zij zaten in het verzet. Zo overleefde Bob". 

De familie dankte de initiatiefnemers voor dit evenement. De familieleden hadden eerder op 14 april de graven bezocht op de begraafplaats. Een woordvoerder van de nabestaanden merkte op dat de bemanningsleden zeer moedig waren geweest en dat de herdenking veel emoties losmaakte. Het waren ook nabestaanden die de tegeltjes aan de Utrechtseweg mochten onthullen. Vlak daarna salueerde een meegereisde cadet van het Canadese leger bij de steentjes terwijl een Nederlandse vrouwelijke militair een eresaluut speelde op trompet. De familieleden waren zichtbaar aangedaan. Sommigen van hen moesten huilen. 

Enkele Canadese nabestaanden dankten Jasper Leunk voor zijn grondig speurwerk. 

Gedenkstenen
De onthulling van de gedenkstenen was een eerbetoon aan de omgekomen bemanningsleden, burgers en militairen die betrokken waren bij de luchtoorlog rond Zeist. Hun verhalen verdienen het om verteld en herinnerd te worden. 

De op 14 april geplaatste gedenksteentjes werden onthuld in een serie stenen die herinnert aan verzetsstrijders, Holocaustslachtoffers, onderduikers en plekken en gebeurtenissen die in de Tweede Wereldoorlog in Zeist, Austerlitz, Den Dolder, Huis ter Heide en Bosch en Duin hebben plaatsgevonden. Zo is in onze gemeente een blijvende route ontstaan die de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in stand houdt.

Het gedenksteentjesproject is een initiatief van het Geheugen van Zeist en het 4 en 5 mei Comité in Zeist. De onderneming wordt door vrijwilligers uitgevoerd. De verhalen achter de gebeurtenissen of bijzondere plekken zijn terug te vinden op de website www.geheugenvanzeist.nl. De website is een initiatief van de samenwerkende erfgoedpartners in de gemeente Zeist. 

Wat meer over de tegeltjes
Op tal van locaties in Zeist en omgeving liggen nu gedenkstenen. Ik was zelf enige jaren geleden bij de onthulling van dit soort tegeltjes voor het Christelijk Lyceum Zeist (CLZ). Het CLZ speelde een grote rol in het verzet. Bekend is de rol van meneer Koning, een leraar die leerlingen stimuleerde Joodse medeleerlingen te helpen. In 1940 deed de bekende verzetsvrouw Truus van Lier (1920-1943) eindexamen op het CLZ. Zij kwam later in het gewapend verzet terecht en liquideerde een NSB-commissaris van de politie in Utrecht. Kort daarna werd zij verraden en weer later terechtgesteld in concentratiekamp Sachsenhausen bij Berlijn. Twee docenten van het CLZ schreven een biografie van Truus van Lier en in Utrecht is een straat naar haar genoemd. Maar niet alleen bij het CLZ, overal in het dorp zijn tegeltjes te bewonderen.

Verzet
Zeist herbergde in de oorlog veel verzetslieden maar had ook nogal wat NSB-aanhangers binnen de grenzen. Voor de oorlog stond Zeist bekend als NSB-gemeente, maar dat neemt niet weg dat er tijdens de bezetting, vaak onder de ogen van nazi's en NSB-politieagenten, een groot illegaal verzetsnetwerk was in het dorp. Bij een van de NOS herdenkingsuitzendingen in de afgelopen tijd werd de rol van Zeist speciaal uitgelicht. Die is van belang geweest. Er waren ook veel Joden ondergedoken in het dorp.

Route
Reden temeer om de route langs de gedenksteentjes eens te lopen. Bovendien heeft Zeist in de Verzetswijk tal van verzetslieden geëerd door daar (in 1952 al) straten naar hen te vernoemen. Denk aan Zeister verzetsmensen als Arnold Stramrood en Willem F. Smit. Ook over enkele van die personen zijn biografieën gepubliceerd. Het levensverhaal van verzetsman Catharinus Stomp is vastgelegd door Zeistenaar Dick van de Kamp. Dick is ook actief voor het Zeister Historisch Genootschap (ZHG) en was op 14 april aanwezig bij de plechtigheden rond de herdenkingstegeltjes. 

Op de bovenste foto: Jong en oud verenigd. Links de 91-jarige Peter van de Werff (ooggetuige) en rechts een jonge cadet van het Canadese leger. De cadet is een kleinzoon van de zus van sergeant Taylor. Hij woonde de herdenking bij en salueerde bij het onthullen van de tegeltjes. De jonge Canadees was met het gezelschap van nabestaanden uit Canada meegereisd.