Wat betekent vrijheid voor ons?

Mijn vader was een oud KNIL-militair. In 1942 werd hij krijgsgevangen gemaakt en tewerkgesteld aan de Birmaspoorweg. Door de ervaringen bleef 'de oorlog in zijn hoofd' tot aan zijn dood. Vrijheid heeft hij niet echt beleefd. Ik heb zelf ook een ander gevoel bij vrijheid wanneer ik de huidige situatie om me heen zie (Gaza, Oekraïne, de handelsoorlog): ik vind het lastig om vrijheid daadwerkelijk te beleven.

26 april 2025

tekst: Léon Algra 

Dit jaar herdenken we de oorlog en staan we stil bij 80 jaar vrijheid. Wat betekent vrijheid voor ons? De vraag stelde ik aan mezelf toen ik het gemeentehuis Zeist uitliep nadat ik stamboekgegevens had ontvangen via het Ministerie van Buitenlandse Zaken, maar het antwoord werd niet echt helder voor me.

Ik fietste nog even langs het monument in het Walkartpark voor degenen die de Politionele Acties niet hadden overleefd en dacht aan mijn vader. 75 jaar geleden keerde hij na de Onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië met vele Zeistenaren en repatrianten weer terug naar Nederland en woonde toen enige tijd in de gemeente Zeist. 

Ik weet wel dat hij gedacht moet hebben aan vrijheid, maar door de ervaringen aldaar bleef 'de oorlog in zijn hoofd' tot aan zijn dood. Vrijheid heeft hij niet echt beleefd.

Ik moet zeggen zelf - uitgaande van zo'n 65 jaar vrijheid - daar ook een ander gevoel bij te hebben. In hoeverre zijn we vrij, vrij van oorlogen, wanneer ik de huidige situatie om me heen zie (Israël - Gaza, Rusland - Oekraïne, de handelsoorlog van de VS) vind ik het lastig om vrijheid daadwerkelijk te beleven.

Ik ben 14 jaar na de oorlog geboren maar door mijn vader ontdekte ik - toen ik een jaar of vijf was - dat er nog een andere oorlog zich had voorgedaan. Immer rond 4 en 5 mei werd mijn vader helemaal radeloos; vlogen de tafels en stoelen door de kamer en de ramen, en sloot ik me op in de gangkast. Ik kwam er pas weer uit als 'de oorlog in zijn hoofd' weer even tot rust gekomen was.

Ook lang werd hij geplaagd door vreselijke nachtmerries en was het een Drie Pagoden-speldje, een insigne van de Gadja Merah, de nodige foto's van zijn militaire tijd, militaire onderscheidingen, echt karakteristiek voor de oorlog aan de andere kant van de oceaan.

Mijn vader was een oud KNIL-militair. KNIL stond voor Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Ik weet dat ik wel eens vroeg aan mijn vader waarom er zo'n leger bestond en of dat ze daar niet voor zichzelf konden zorgen. Hij zweeg over deze oorlog, maar op die vraag reageerde hij fel 'ze hebben ons in de steek gelaten en misleid'.

Wat hij daarmee bedoelde, bleef voor mij dus een vraag.

Op de basisschool vroeg de hoofdonderwijzer in de vierde klas wiens ouders actief herinneringen had aan de Tweede Wereldoorlog. Toen ik hem vertelde over wat er bij ons thuis gebeurde, werd hij boos en verklaarde me voor gek. Over die oorlog moest ik zwijgen. Dit, omdat in zijn ogen er zich maar één Tweede Wereldoorlog had voorgedaan en dat was die in Europa.

De oorlog herdenken die zich in Nederland had voorgedaan bleek voor mijn vader een onmogelijkheid; het was niet zijn oorlog geweest!

Mijn vader tekende in 1938 voor het KNIL en kwam dat jaar in Batavia aan. Hij werd gelegerd in Bandung (daar zijn de eerste twee foto's van). Op 8 december 1941 verklaarde Nederland Japan de oorlog. Op 9 maart 1942 capituleerde het KNIL. Mijn vader werd drie jaar krijgsgevangen gemaakt en tewerkgesteld aan de Birmaspoorweg. 

Voor hem betekende het einde van de Tweede Wereldoorlog het moment op 2 september 1945 dat Japan op de USS Missouri in de Baai van Tokio de capitulatie tekende.

Om op 5 mei de bevrijding te vieren, sloot dan ook niet aan op 'zijn bevrijding'. Met een korte onderbreking vanwege herstel van dysenterie in Nederland  - het Militaire Neurose Hospitaal in Austerlitz (omgeving Zeist) - vertrok hij na enkele maanden weer naar Indië en kwam terecht in een nieuwe oorlog - een oorlog die Nederland omwille van het behoud van haar kolonie - beter bekend nu als Bersiap/Onafhankelijkheidsoorlog  voerde tot 27 december 1949: Nederland 'capituleerde' en tekende de Soevereiniteitsoverdracht.

Begin '50 keerde mijn vader weer terug naar zijn vaderland en vestigde zich in de gemeente Zeist. Zelfs dat bleef voor mij als zoon een kwestie van tasten in het duister; hij zweeg over de tijd dat hij in Nederlands-Indië geweest was, terechtkwam in Zeist en later bleef de oorlog grotendeels een niet te bespreken onderwerp.

Bij het herdenken van de oorlog liep hij meestal op 4 mei een blokje om; hij verdween dan naar buiten, zo rond 19.50 tot 20.05 uur. Hij kwam weer binnen als de Dodenherdenking op de Dam en het klokkengelui op de Waalsdorpervlakte weer voorbij was.

4 en 5 mei hadden voor hem weinig betekenis. Later begreep ik dat hij in deze dagen de spiegel van zijn eigen oorlog zag, die pas jaren later herdacht ging worden. 

Herdenken van een oorlog en vieren van vrijheid bleven voor hem tot aan zijn dood onmogelijk. 

En zelf als zoon van een oud-KNIL militair dicht en schrijf ik al vanaf de coronapandemie om trauma's die van vader op zoon overgingen in alle vrijheid te verwerken, beleef ik de herdenking op 4 mei, Bevrijdingsdag op 5 mei en de herdenking van 15 augustus op een eigen manier, maar de vraag 'Wat vrijheid nu echt voor ons betekent' kan ik niet beantwoorden.

Léon Algra is auteur van "Vergeten verbinding. De Tweede Wereldoorlog in Zuid-Oost Azië"